भारताच्या कृषिप्रधान देशात अनेक भागांत जमिनीतील क्षारपड (salinity) आणि गाळयुक्तता (siltation) हा शेतकऱ्यांसाठी गंभीर प्रश्न बनला आहे. विशेषतः नदी आणि कालव्याच्या सिंचन क्षेत्रात, जमिनीचे भौतिक, जैविक, तसेच रासायनिक गुणधर्म सतत बदलत असतात. जमिनीच्या गुणवत्तेचा ऱ्हास थांबवण्यासाठी आणि उत्पादनक्षमता वाढवण्यासाठी शास्त्रीय दृष्टिकोन आणि एकात्मिक उपाययोजना महत्त्वाच्या ठरतात
क्षारपड जमिनीचे स्वरूप आणि कारणे
सिंचन क्षेत्रांतील अतिरिक्त पाणी आणि निचरा व्यवस्थेतील त्रुटीमुळे जमिनीत क्षार साठत जातात. तसेच, कोरडवाहू प्रदेशात पावसाचे पाणी उंच भागातून वाहून आणलेले क्षार, पाणलोट क्षेत्राच्या सखल भागात जमा होतात. विहिरी आणि कूपनलिका यांमधून सिंचनासाठी वापरण्यात येणाऱ्या पाण्यातील क्षार देखील जमिनीच्या क्षारीकरणात हातभार लावतात.
शेतकऱ्यांनी कोणते पावले उचलावीत?
शेतकऱ्यांनी जमिनीतून क्षार बाहेर टाकण्यासाठी व मातीची सुधारणा करण्यासाठी खालील उपाय अवलंबावेत:
1. पाण्याचा निचरा सुधारावा: शेताच्या सभोवताल खोल चर खोदून अतिरिक्त पाणी बाहेर काढावे.
2. सेंद्रिय खतांचा वापर: जमिनीची सुपीकता वाढवण्यासाठी प्रति हेक्टर २०-२५ टन सेंद्रिय खतांचा समावेश करावा.
3. हिरवळीची पिके: दर तीन वर्षांनी हिरवळीची पिके (उदा. धैंचा, ताग) जमिनीत मिसळल्याने जमिनीची रासायनिक गुणवत्ता सुधारते.
4. माती परीक्षण: मातीतील क्षारांचे प्रमाण आणि प्रकार समजून घेतल्याशिवाय योग्य उपाययोजना करणे अशक्य आहे.
क्षार सहनशील पिकांची निवड
पिकांची योग्य निवड ही उत्पादनवाढीचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. खालील पिकांची लागवड क्षारयुक्त जमिनीत फायदेशीर ठरू शकते:
1) अन्नधान्ये पिके:
• क्षार संवेदनशील: उडीद, तूर, मूग.
• मध्यम सहनशील: गहू, बाजरी, सोयाबीन.
• जास्त सहनशील: ऊस, कापूस, भात.
2) भाजीपाला पिके:
• क्षार संवेदनशील: चवळी, मुळा.
• मध्यम सहनशील: टोमॅटो, गाजर.
• जास्त सहनशील: पालक, शुगरबीट.
3) फळपिके:
• क्षार संवेदनशील: लिंबूवर्गीय फळझाडे.
• मध्यम सहनशील: आंबा, डाळिंब, द्राक्ष.
• जास्त सहनशील: नारळ, खजूर, आवळा.
सुधारित पिक व्यवस्थापन धोरण
शेतकऱ्यांनी पिकांच्या सुरुवातीच्या अवस्थेत जमिनीतील क्षारांची पातळी नियंत्रित ठेवणे महत्त्वाचे आहे. पेरणीसाठी जास्त बियाणे वापरणे आणि बीजप्रक्रिया करणे अत्यावश्यक आहे. पीक पक्वतेच्या अवस्थेपर्यंत पिकांची क्षारसहनशीलता वाढत असल्याने पेरणीपासून नियोजनबद्ध देखभाल करावी. क्षारयुक्त जमिनीच्या समस्येला सामोरे जाण्यासाठी शेतकऱ्यांनी वैज्ञानिक पद्धती अवलंबून शाश्वत शेतीसाठी प्रयत्न केले पाहिजेत. माती परीक्षण, क्षार सहनशील पिकांची लागवड, सेंद्रिय खतांचा समावेश, तसेच हिरवळीच्या पिकांचा वापर यामुळे शेती अधिक उत्पादनक्षम होईल. एकात्मिक व्यवस्थापन धोरणांमुळे शेतकऱ्यांना आर्थिक लाभ मिळण्याबरोबरच जमिनीचा गुणवत्ता टिकवून ठेवणे शक्य होईल.
शाश्वत शेतीकडे वाटचाल करताना शेतकऱ्यांनी वैज्ञानिक दृष्टिकोन ठेवून प्रत्येक पिकासाठी योग्य नियोजन करणे ही काळाची गरज आहे.
